ਛੰਦ ਅਤੇ ਛੰਦ ਦੇ ਭੇਦ | chhand in punjabi grammar

• ਛੰਦ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੈ।
•  ਮੱਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਰੀ ਛੰਦ-ਬੱਧ ਕਵਿਤਾ ਹੈ
•  ਭਾਰਤੀ ਸਹਿਤ ਵਿੱਚ  ਛੰਦ ਨੂੰ  ਇੱਕ  ਜ਼ਰੂਰੀ  ਵਿੱਦਿਆ ਵੱਜੋਂ ਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਛੰਦ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਜਾਂ ਪਿੰਗਲ -ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
• ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਛੰਦ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਗ੍ਰੰਥ ` ਛੰਦ ਨੂੰ-ਹੀ ਸੂਤਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ  ਪਿੰਗਲ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ
• ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮਾਤਰਾ ਜਾਂ ਵਰਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਵਿਉਂਤ ਤੇ ਗਿਣਤੀ ਨਾਲ ਜੋ ਸੁਰ।-ਤਾਲ ਤੇ ਤੁਕਾਂਤ-ਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਛੰਦ ਹੈ
• ਤੋਲ ਤੁਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹਰ ਵਾਕ ਛੰਦ ਹੈ।

 ਛੰਦ,ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ  ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈਟ ਲਿਖੇ ਗੁਣ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

1.   ਛੰਦ, ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਤੇ ਖਿਆਲਾਂ ਨੂੰ ਤਿੱਖਾ ਕਰਦੇ ਹਨ
2.   ਛੰਦ, ਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖਿਆਲਾਂ ਨੂੰ  ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਂਦੇ ਹਨ
3.  ਛੰਦ, ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸੱਜਰਾਪਣ ਤਾਜ਼ਗੀ ਬਖਸ਼ਦੇ ਹਨ।
4.   ਛੰਦ, ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
5.   ਛੰਦ, ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰਸ ਅਤੇ ਰਾਗ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਵਰਨ :-  ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਨਮਾਲਾ ਵਿਚਲੇ ਹਰ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਛੰਦਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਵਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: ਕ, ਖ, ਗ, ਚ, ਛ

ਲਗਾਂ:-  ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਨਮਾਲਾ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੱਗਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ। ਲਗਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਸ ਹੈ:
1. ਮੁਕਤਾ    2. ਕੰਨਾਂ    3. ਸਿਹਾਰੀ    4. ਬਿਹਾਰੀ    5. ਔਕਣ     6. ਦੁਲੈਂਕੜ  7 ਲਾਂ  8. ਦੁਲਾਵਾਂ  9. ਹੋੜਾ   10. ਕਨੌੜਾ

ਲਗਾਖਰ:-  ਲਗਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਤਿੰਨ ਲਗਾਖਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:-

 1. ਟਿੱਪੀ     2. ਬਿੰਦੀ     3. ਅੱਧਕ

 

ਮਾਤਰਾ:-  ਕਿਸੇ  ਵਰਨ (ਅੱਖਰ)  ਦੇ ਉਚਾਰਨ  ਸਮੇਂ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਂ  ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਉਸ  ਨੂੰ ਮਾਤਰਾ` ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ  ਹੈ।

ਛੰਦਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ  ਅੱਖਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ  ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

 

 

 1. ਲਘੂ       2. ਗੁਰੂ

 

 ਲਘੂ ਵਰਨ:-  ਲਘੂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਛੋਟੀ।

 

 ਮੁਕਤਾ ਅੱਖਰ; –          ੫, ਯ, ਰ, ਨ, ਸ ਆਦਿ।

 ਸਿਹਾਰੀ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰ;-   ਕਿ, ਇ, ਨਿ, ਪਿ, ਜਿ ਆਦਿ।

 ਔਕੜ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰ;-      ਹੁ, ਸੁ, ਤੁ, ਗੁ ਆਦਿ।

ਗਿਣਤੀ

1   1  1

ਅ ਮ ਨ = 3 ਮਾਤਰਾ

ਕਿ ਰ ਤ = 3 ਮਾਤਰਾ

 

 ਗੁਰੂ ਵਰਨ:-  ਗੁਰੂ ਵਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਵੱਡੀ।

 ਛੰਦਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਵਰਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

 

 ਕੰਨੇ ਵਾਲੇ ਵਰਨ:-        ਕਾ, ਨਾ, ਆ, ਪਾ, ਜਾ

 ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਲੇ ਵਰਨ:-   ਕੀ, ਤੀ, ਹੀ, ਸੀ

 ਦੁਲੈਂਕੜੇ ਵਾਲੇ ਵਰਨ:-    ਕੂ,  ਸੂ,  ਮੂ,  ਖੂ

 ਦੁਲਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਵਰਨ:-     ਲੈ, ਨੈ, ਪੈ, ਸੈ, ਐ, ਤੈ, ਗੈ

 ਹੋੜਾ ਵਾਲੇ ਵਰਨ:-         ਹੋ, ਕੋ, ਪੋ, ਚੋ, ਮੋ, ਰੋ, ਤੋ

 ਕਨੌੜਾ ਵਾਲੇ ਵਰਨ:-       ਕੌ, ਚੌ, ਪੌ, ਸੌ, ਔ, ਤੌ, ਹੋਂ

 ਟਿੱਪੀ ਵਾਲੇ ਵਰਨ:-         ਨੂੰ, ਮੰ, ਚੰ, ਪੰ, ਅੰ, ਸੰ, ਧੀ

 ਅੱਧਕ ਵਾਲੇ ਵਰਨ:-         ਕੇ, ਸੱ, ਖਾਂ, ਬੱ, ਧੱ, ਵਾਂ

 

1. ਵਰਨਿਕ ਛੰਦ     2. ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ      3. ਗਣਿਕ ਛੰਦ

 

1.ਵਰਨਿਕ ਛੰਦ:-  ਵਰਨਿਕ-ਛੰਦਾਂ  ਵਿੱਚ  ਕੇਵਲ ਵਰਨਾਂ (ਅੱਖਰਾਂ) ਦੀ ਹੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

 

 2. ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ:- ਮਾਤ੍ਰਿਕ -ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਲੱਗੀਆਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

3. ਗਣਿਕ-ਛੰਦ:-  ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਣਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਵਰਣਿਕ ਤੇ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ ਹੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹਨ।

 

ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ:-      ਦੋਹਰਾਂ, ਦਵਈਆਂ, ਬੈਂਦ, ਚੌਪਾਈ

 ਵਰਨਿਕ ਛੰਦ:-  ਕੋਰੜਾ, ਕਬਿੱਤ

 

•  ਦੋਹਰਾ ਇੱਕ ਮਾਤ੍ਰਿਕ-ਛੰਦ ਹੈ।
•  ਇਸ ਦੇ ਵਜ਼ਨ-ਤੋਲ ਨੂੰ ਮਾਪਲ ਲਈ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
•  ਦੋਹਰੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆ ਹਨ ਅਤੇ ਚਾਰ ਚਰਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਤਰਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ
  ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 2 ਵਿਸਰਾਮ।
•  ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 13 ਅਤੇ ਦੂਜਾ 11 ਮਾਤਰਾ ‘ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

 ਤੁਕਾਂ                  =  ਦੇ

ਤੁਕਾਂ                   =     ਦੋ

ਮਾਤਾਵਾਂ              =        24

ਵਿਸਰਾਮ             =       ਦੋ

ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ =      13 ਮਾਤਰਾ’ ਤੇ

ਦੂਜਾ                  =     11 ਮਾਤਰਾ ‘ ਤੇ

 

 

• ਦਵੱਈਆਂ ਇੱਕ ਮਾਤ੍ਰਿਕ-ਛੰਦ ਹੈ।
•  ਇਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਤੁਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਤੁਕ 28 ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
•  ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਵਿਸਰਾਮ 16 ਮਾਤਰਾ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ 12 ਮਾਤਰਾ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਛੰਦ ਰੂਪ                     = ਮਾਤ੍ਰਿਕ

ਤੁਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ          = ਚਾਰ

ਮਾਤਰਾਵਾਂ                   = 28

ਵਿਸਰਾਮ                    = 16 + 12

 

• ਬੈਂਤ ਇੱਕ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਛੰਦ ਹੈ।
•  4 ਤੁਕਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 20-22 ਤੁਕਾਂ ਤੱਕ ਬੈਂਤ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 40 ਮਾਤਰਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
•  ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਸਰਾਮ 20 ਮਾਤਰਾ ‘ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਵਿਸਰਾਮ 19-21 ਜਾਂ 20-20 ਮਾਤਰਾ’ ਤੇ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਬੈਂਤ ਤੇ ਤੁਕਾਂਤ-ਮੇਲ ਨੂੰ ਅਰਬੀ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਾਲੇ ਕਾਫ਼ੀਆਂ-ਰਦੀਫ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

 

•  ਕੋਰੜਾ ਵਰਨਿਕ ਛੰਦ ਹੈ।
• ਇਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਨ (ਅੱਖਰ) ਹੀ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

•  ਕੋਰੜਾ ‘ ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਤੁਕਾਂ  ਦੀ  ਕੋਈ ਪਾਬੰਦੀ  ਨਹੀਂ,  ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ 4 ਤੁਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜੁੱਟ ਬਣਿਆ  ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
•  ਕੋਰੜੇ-ਛੰਦ ਦੀ ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 13 ਜਾਂ 14 ਵਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਸਰਾਮ 6 ਜਾਂ 7 ਵਰਨਾਂ’ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਾ 7 ਵਰਨਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

  ਉਦਾਹਰਨ:-1

•  ਕਬਿੱਤ ਵਰਨਿਕ-ਛੰਦ ਹੈ।
•  ਇਸ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਲੰਮੀਆਂ-ਲੰਮੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
•  ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਵਿਸਰਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਚਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਰ ਚਰਨ ਵਿੱਚ ਦੋ-ਦੋ ਵਿਸਰਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
• ਹਰ ਤੁਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਵਿਸਰਾਮਾਂ ਨੂੰ ਤੁਕਾਂਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
•  ਹਰ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 31 ਜਾਂ 32 ਵਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

 ਭਾਈਆਂ ਬਗੈਰ ਕੋਈ, ਪੈਰ ਨਾ ਧਰਨ ਦੇਵੇ,            = 8 + 8 = 16